Żywokost lekarski (Symphytum officinale L.) to roślina z rodziny ogórecznikowatych, znana także pod nazwą kosztywał. Od wieków wykorzystywana była w medycynie ludowej ze względu na swoje cenne właściwości lecznicze.

Jak wygląda i gdzie rośnie żywokost lekarski?

Żywokost to roślina wieloletnia osiągająca wysokość nawet do 100 cm. Jej łodyga jest wyprostowana, pokryta szczeciniastymi włoskami. Charakterystyczne są podłużne, szorstkie liście oraz fioletowo–czerwone kwiaty zebrane w zwisające kwiatostany. Grube, czarne korzenie żywokostu mogą sięgać nawet 80 cm w głąb ziemi.

Roślina preferuje wilgotne, żyzne gleby bogate w azot. Spotkać ją można na terenie niemal całej Europy, Azji, Syberii, a także w Kanadzie. W Polsce żywokost rośnie pospolicie na łąkach, brzegach rzek i rowów. Kwitnie od maja do lipca, a jego korzenie zbiera się jesienią lub wczesną wiosną.

Składniki aktywne w korzeniu żywokostu

Surowcem zielarskim pozyskiwanym z żywokostu jest korzeń. Zawiera on wiele cennych substancji aktywnych, takich jak:

• alantoina (ok. 1,5%) – przyspiesza gojenie ran i regenerację tkanek, działa przeciwzapalnie i przeciwbólowo,
• garbniki (do 6,5%) – wykazują działanie ściągające i przeciwobrzękowe,
• śluzy (nawet do 15%) – łagodzą podrażnienia i stany zapalne,
• kwas rozmarynowy, kawowy i chlorogenowy – silne antyoksydanty,
• sole mineralne, m.in. krzemionka – wspomaga syntezę kolagenu.

Tak bogaty skład sprawia, że żywokost ma szerokie zastosowanie w fitoterapii.

Właściwości lecznicze żywokostu lekarskiego

Działanie przeciwzapalne i przeciwbólowe

Jedną z kluczowych właściwości żywokostu jest jego działanie przeciwzapalne. Zawarta w korzeniach alantoina hamuje procesy zapalne i łagodzi ból. Badania potwierdzają, że ekstrakty z żywokostu skutecznie redukują obrzęki oraz odczuwanie bólu w schorzeniach reumatycznych. Dodatkowo garbniki działają ściągająco i przeciwobrzękowo.

Przyspieszanie gojenia ran i regeneracji skóry

Żywokost od wieków stosowany był w leczeniu ran, oparzeń i odmrożeń. Alantoina stymuluje procesy regeneracji tkanek, przyspiesza naskórkowanie i bliznowacenie. Dzięki zawartości śluzów korzeń żywokostu tworzy na skórze ochronny film, który zapobiega utracie wody i łagodzi podrażnienia. Stosowanie preparatów z żywokostu wspomaga gojenie się skaleczeń, otarć naskórka czy pękających pięt.

Zastosowanie w leczeniu urazów stawów i mięśni

Żywokost wykazuje także korzystne działanie w przypadku urazów narządu ruchu. Stosowany miejscowo łagodzi bóle stawów, mięśni i ścięgien. Wspomaga leczenie zwichnięć, skręceń oraz przyspiesza regenerację po złamaniach kości. Dzięki aktywności przeciwzapalnej i przeciwbólowej pomaga w terapii reumatoidalnego zapalenia stawów. Sportowcy doceniają maści z żywokostu w przypadku kontuzji czy nadwyrężonych mięśni.

Zastosowanie żywokostu w medycynie ludowej i współcześnie

Tradycyjne wykorzystanie rośliny

Lecznicze właściwości żywokostu znane są od ponad 2000 lat. Już w starożytnej Grecji używano go do tamowania krwotoków i leczenia ran. W średniowieczu kleistą "maź" z gotowanego korzenia stosowano do sklejania rozcięć i oparzeń.

Medycyna ludowa zalecała żywokost doustnie w nieżytach przewodu pokarmowego, wrzodach żołądka i dwunastnicy. Używano go też zewnętrznie na trudno gojące się rany, owrzodzenia, zapalenia skóry, krwiaki i żylaki. Okłady i nacierania z żywokostu stosowano przy bólach stawów, kręgosłupa, reumatyzmie czy rwach kulszowych.

Współczesne preparaty z żywokostu dostępne w aptekach

Obecnie w aptekach znaleźć można kremy, żele i maści z ekstraktem z żywokostu. Zalecane są jako środki przeciwbólowe i przeciwzapalne w bólach mięśni, stawów, kontuzjach sportowych. Preparaty z żywokostu polecane są także w pielęgnacji suchej, podrażnionej skóry, łagodzeniu objawów AZS czy łuszczycy.

Popularnością cieszą się również domowe wyciągi olejowe lub spirytusowe nalewki z korzenia żywokostu do stosowania zewnętrznego. Ważne, aby używać ich zgodnie z zaleceniami i nie przekraczać rekomendowanych dawek.

Jak prawidłowo stosować żywokost zewnętrznie?

Preparaty z żywokostu w postaci kremów czy maści należy nanosić cienką warstwą na bolące stawy lub mięśnie 2–3 razy dziennie, delikatnie wmasowując. Można stosować także okłady lub kompresy nasączone nalewką lub naparem z korzenia.

W przypadku otwartych ran, owrzodzeń czy uszkodzeń skóry trzeba zachować ostrożność ze względu na możliwość podrażnień. Nie zaleca się długotrwałego stosowania żywokostu na duże powierzchnie skóry. Kobiety w ciąży i karmiące piersią powinny skonsultować używanie preparatów z lekarzem.

Przeciwwskazania i środki ostrożności

Toksyczne alkaloidy pirolizydynowe w żywokoście

W latach 70. XX wieku odkryto, że żywokost zawiera toksyczne dla wątroby alkaloidy pirolizydynowe. W związku z tym w wielu krajach m.in. w USA, zakazano stosowania wewnętrznego preparatów z tej rośliny. Nadużywanie żywokostu może prowadzić do ciężkich uszkodzeń wątroby, a nawet zmian nowotworowych.

Międzynarodowe instytucje, takie jak Europejska Agencja Leków (EMA), zalecają używanie żywokostu jedynie zewnętrznie i to na nieuszkodzoną skórę. Spożywanie naparów, nalewek czy suplementów diety zawierających wyciąg z tej rośliny wiąże się z dużym ryzykiem dla zdrowia.

Kiedy nie należy stosować preparatów z żywokostu?

Bezwzględnym przeciwwskazaniem do stosowania żywokostu jest nadwrażliwość na którykolwiek ze składników preparatu. Nie powinno się go używać u dzieci, kobiet w ciąży i karmiących piersią.

Nie zaleca się aplikowania produktów z żywokostu na otwarte, sączące się rany, owrzodzenia i stany zapalne skóry. Nie należy stosować go również na błony śluzowe ani w okolicach oczu.

Osoby chorujące przewlekle, w tym na schorzenia wątroby i choroby nowotworowe, powinny zachować szczególną ostrożność i skonsultować się z lekarzem przed zastosowaniem preparatów z żywokostu. Możliwe są interakcje z niektórymi lekami.

Żywokost lekarski to roślina o cennych właściwościach przeciwzapalnych, przeciwbólowych i regenerujących. Stosowany zewnętrznie może wspomóc leczenie urazów, bólów stawów i mięśni oraz przyspieszać gojenie ran. Należy jednak pamiętać o zachowaniu ostrożności i unikaniu stosowania wewnętrznego ze względu na hepatotoksyczne alkaloidy pirolizydynowe. W razie wątpliwości zawsze warto skonsultować się z lekarzem lub farmaceutą.